Goed spul, placebo

Goed spul, placebo

Wetenschapsjournalist Jo Marchant gaat op zoek naar wetenschappelijk bewijs van effecten van de geest op onze fysieke toestand, zoals het placebo-effect. Wat kan het wel, wat niet, en kunnen we dit fenomeen beter benutten? Ze schreef erover in haar boek ‘Gezond verstand’. Een recensie.

Een golf misselijkheid als je maden in je vuilnisbak ziet krioelen, of een adrenalinestoot als je bijna door een auto wordt geschept. Herkenbaar? Dan zul je erkennen dat onze geestestoestand onze fysieke gesteldheid beïnvloedt. Ook in minder heftige situaties wordt je fysieke toestand afgestemd op mentale informatie, denk aan voorbereiding op naderend gevaar of een lekker maaltje. Jo Marchant besefte dat de reguliere wetenschap en geneeskunde geneigd zijn het effect van de geest op het lichaam te negeren of te bagatelliseren. Dat stress niet goed voor je is, wordt wel erkend. Maar het omgekeerde, dat een mentale toestand ook positieve effecten zou kunnen hebben, wordt niet vaak overwogen.

Met gerandomiseerde, gecontroleerde trial wordt de invloed van individuele vooroordelen over een behandeleffect en subjectieve ervaring in klinische onderzoek uit de analyses gefilterd. Goed idee. Toch is dat niet altijd bevredigend, bijvoorbeeld bij complexe problemen als pijn en depressie, of chronische aandoeningen als hartziekten en dementie. Bovendien zijn er ontelbaar tot de verbeelding sprekende verhalen over placebo-effecten, inclusief helende nepoperaties. Zijn de mensen die baat hebben bij nepbehandelingen allemaal gekkies, of negeert de medische wetenschap misschien iets wat ook best nuttig zou kunnen zijn?

Goede vraag. Jo Marchant probeer hem in haar boek te beantwoorden. Ze reist wat af om wetenschappers te ontmoeten die specifiek het placebo-effect onderzoeken. Dat levert fascinerende verhalen op.

Maar eerst dit; Marchant merkt op dat, omdat de reguliere geneeskunde de minder tastbare effecten van de geest op het lichaam grotendeels negeert, allerlei charlatans in dit gat konden duiken. Wensdenkers, keiharde verkopers of anderen die minder belang hechten aan een gedegen, wetenschappelijke onderbouwing van hun theorie, zien de geest als wondermiddel tegen elke kwaal – mits je positief denkt. Tja. Als goed geïnformeerde mensen hier tegen in gaan met wetenschappelijke argumenten, ontkennen ze wat veel mensen als logisch ervaren. Daarmee onderstrepen ze voor sommigen dat “de wetenschap nog niet alles weet”. Dat helpt dus niet.

Gelukkig zijn er nu dus (een paar) wetenschappers die het placebo-effect in zorgvuldig gecontroleerde experimenten bestuderen, om beter te begrijpen hoe en wanneer overtuigingen lichamelijke symptomen kunnen verlichten.

Marchant bezoekt bijvoorbeeld Fabrizio Benedetti, die 3500 meter boven zeeniveau in een hutje nepzuurstof geeft aan vrijwilligers met hoogteziekte. Het werkt: als proefpersonen dachten dat ze zuurstof kregen, namen symptomen van hoogteziekte zoals hoofdpijn, duizeligheid en misselijkheid af. Deze symptomen worden toegeschreven aan verhoogde afgifte van zogenaamde prostaglandinen door de hersenen en daarop volgende vaatverwijding, in reactie op de lage zuurstofspiegel in het bloed. Na de nepzuurstof was het prostaglandinenniveau en vaatverwijding lager.

Dit ene voorbeeld illustreert al dat er grenzen zitten aan het placebo-effect. Effecten van een geloof in een behandeling blijven beperkt tot de middelen die het lichaam ter beschikking staan. Door de illusie van zuurstof kunnen de hersenen wel reageren alsof er meer zuurstof in de lucht zit, maar de zuurstofspiegel in het bloed wordt niet hoger. En een placebo kan ook geen ziekmakend eiwitgebrek aanvullen, of insuline aanmaken bij type 1 diabetes.

Placebo-effecten die worden veroorzaakt door verwachtingen lijken zich te beperken tot symptomen – verschijnselen waarvan we ons bewust zijn. Denk aan pijn, jeuk, diarree, slaap, of het effect van cafeïne of alcohol. Er is weinig bewijs dat placebo’s ook processen onderliggend aan ziekte kunnen beïnvloeden. Placebo’s konden pijn en levenskwaliteit verbeteren bij kankerpatiënten, maar tumoren slinken er niet van.

Geen magische krachten dus, maar dat maakt placebo’s niet onzinnig. Marchant spreekt ook onderzoekers die verkennen of dergelijke positieve effecten beter kunnen worden benut, als onderdeel van behandeling. Dat gaat verder dan aandacht en goede begeleiding geven tijdens behandeling, hoewel dat cruciale ingrediënten zijn van een hoge slagingskans. Dat is toch een les die geleerd kan worden van alternatieve ‘genezers’: de methode werkt bijna nooit zoals geclaimd, maar ze weten wel hoe ze empathie goed in kunnen zetten.

Een ritueel rondom een behandeling blijkt namelijk belangrijk. Dat inzicht zette onderzoekers ertoe om te proberen een lichamelijke respons te conditioneren met een ritueel (inclusief groen drankje) rondom medicatie innemen. Soms lukt het de dosis van medicatie af te bouwen als het ritueel consequent wordt gevolgd. Dat kan veel uitmaken voor bijwerkingen.
Andere interessante fenomenen die voorbij komen zijn het nocebo-effect, hypnose bij prikkelbaar-darmsyndroom en virtual reality visualisaties bij extreme pijn.

In het tweede deel van het boek kijkt ze verder dan medische handelingen, naar het belang van de geest op dagelijkse basis. Hoe beïnvloeden gedachten, overtuigingen en emoties onze fysieke gezondheid? Hier krijgt de wetenschappelijke verklaring minder nadruk. Hoewel een individuele ervaring ook indrukwekkend kan zijn, was de belofte van de wetenschappelijke onderbouwing nou net waarom ik dit boek wilde lezen. Dat is niet echt de schuld van Marchant; er wordt gewoon minder onderzoek gedaan naar het effect van bijvoorbeeld meditatie en biofeedback (er is weinig aan te verdienen, dus niemand wil onderzoek financieren). Gevolg is wel dat waar ik in het eerste deel regelmatig werd overtuigd door de goed uitgevoerde experimenten, de voorbeelden in het tweede deel bleven hangen in het ‘interessante theorie’-stadium.

In het een-na-laatste hoofdstuk had ze mijn aandacht weer, als ze in Lourdes gaat onderzoeken of geloof samen te vatten is als placebo-effect. Lourdes zegt het enige religieuze instituut te zijn dat wonderen wetenschappelijk onderbouwd. Marchant mag de dossiers van de 69 verklaarde wonderen doorspitten…

Marchant kan goed schrijven, en haar kritische houding spreekt me aan. De sfeerbeschrijvingen rondom ontmoetingen waren soms een wat geforceerde onderbreking van de stroom interessante informatie, maar de mensen die ze ontmoet portretteert ze mooi. Het leest lekker weg en de experimenten zijn helder uitgelegd. Over de vertaling was ik minder enthousiast: regelmatig viel een wel erg letterlijke vertaling vanuit het Engels op. Maar dat doet weinig af aan de interessante fenomenen die worden verklaard, met name in het eerste deel. Ik heb meer respect gekregen voor het placebo-effect en ben overtuigd dat er veel te winnen is als aspecten ervan beter wordt benut.

-gezond-verstand-l-LQ-f

 

Gezond verstandde wetenschap van geest en lichaam
door: Jo Marchant (vertaling: Judith Dijs)

Uitgeverij Atlas Contact
Paperback | 320 blz. | ISBN 9789045023250