In KIJK 10/2014 vulde ik de rubriek ‘In 5 minuten… ‘ met weetjes over ruiken. Zie ook: 4 feitjes over reukstoornissen

Het reukvermogen is een onderschat zintuig. Zo hebben we onze neus nodig bij het eten, en misschien zelfs om een geschikte partner te vinden. Maar hoe werkt ruiken eigenlijk?

Een vangnet voor geuren
Bovenin de neusholte zitten miljoenen geurzenuwcellen in het neus- slijmvlies. Op de uiteinden ervan bevinden zich cilia, een soort haartjes met receptoren die geurmoleculen opvangen. Een individuele geurre- ceptor is gevoelig voor een specifieke geurstof. De informatie van ver- schillende zenuwcellen die hun favoriete geurstof hebben opgemerkt, komt samen in de zogenoemde bulbus olfactorius. Vanaf hier gaat de geurinformatie naar verschillende hersengebieden.

‘Hoe is je neus?’
Terwijl wij westerlingen sterke geuren vaak zoveel mogelijk proberen te maskeren, speelt geur in sommige andere culturen een positieve rol. El- kaar kunnen ruiken vormt daar onderdeel van het contact maken. Voor de Onge, een volk dat op eilanden in de Indische Oceaan leeft, is geur bijvoorbeeld zo belangrijk dat ze bij een begroeting vragen: “Hoe is je neus?” Afhankelijk van het antwoord zal degene die de vraag heeft ge- steld symbolisch wat geur wegblazen of overnemen.

Een neusje voor seks
Zonder luchtjes geen seks. Of beter gezegd: zonder feromonen. Deze signaalmoleculen worden geregistreerd door het vomeronasale orgaan, een soort hulp-reuksysteem dat belangrijk is voor allerlei zoog- en knaagdieren. Ze beïnvloeden onder andere de hormooncyclus bij vrouwtjesdieren, en of een vrouwtje bereid is om te paren. Wetenschap- pers zijn er nog niet uit of mensen ook via feromonen met elkaar com- municeren of dat wij misschien andere geursignalen gebruiken bij de partnerkeuze. Al probeert de parfumindustrie ons te doen geloven dat geur inderdaad de kortste route naar iets moois is.

Geur en humeur
Dat stank irritatie kan opwekken, zal niemand verbazen. Maar kunnen geuren ons humeur ook in gunstige zin beïnvloeden? Geurwaarnemingen gaan direct naar hersenstructuren die met emoties te maken hebben, dus de hardware is aanwezig. Als gevolg van herinneringen kunnen geuren in elk geval positieve of negatieve associaties oproepen, dus die effecten variëren per persoon. In het algemeen lijkt de geur van lavendel te kalmeren: hij verminderde de pijn en stress van vrijwilligers die een injectie kregen. Vanille doet ook zoiets. Mensen met claustrofobie die voor medisch onder- zoek in een MRI-scanner werden geschoven, ervoeren aanzienlijk minder stress als ze waterdamp met heliotropine, een op vanille lijkende geur, in hun neus toegediend kregen. Veel meer effecten van specifieke geuren op ons gemoed zijn niet beschreven, dus de aromatherapiebusiness zal het voorlopig nog van goede marketing- strategieën moeten hebben.

‘Niets doet het verleden zo herleven als een geur die er ooit mee verbonden was’
Vladimir Nabokov, Russisch-Amerikaanse schrijver

E-Neuzen
Begin jaren tachtig werd de eerste elektronische neus ontwikkeld. E-neuzen ‘ruiken’ met een batterij aan chemische sensors die op verschillende verbindingen reageren. Zo kunnen ze bijvoorbeeld de kwaliteit van voedsel of de omgevingslucht testen. Ook zijn e-neuzen bruikbaar voor beveiligingszaken, zodat we ons in de toekomst mogelijk zullen identificeren met onze lichaamsgeur. En er wordt aan veelbelovende medische toepassingen gewerkt: e-neuzen die uitgeademde lucht kunnen analyseren om diagnoses te stellen. De gevoeligheid en de nauwkeurigheid van e-neuzen halen het overigens nog niet bij die van het menselijke reukorgaan. Toch bieden ze wel degelijk voordelen: er treedt geen gewenning op, ze raken niet verveeld, ze worden nooit misselijk, en ze hebben geen last van hormoonschommelingen of verstoppingen.

Reukloos leven
Niet kunnen ruiken wordt anosmie genoemd. Specifieke anosmie ont- staat als een bepaalde geurstofreceptor ontbreekt. Het reukvermogen kan tijdelijk of chronisch ook verminderd zijn of helemaal ontbreken. Algehele anosmie is in zeldzame gevallen aangeboren, maar ontstaat meestal later, bijvoorbeeld door een infectie of schade aan de reukzenuw door een ziekte of hoofdletsel. Reukhallucinaties, vaak van smerige luchtjes, kunnen optreden door epileptische aanvallen. Smaak wordt grotendeels bepaald door geur. Als je niets ruikt, smaakt veel eten ook niet meer.

Stinkend lekker
Er is maar 0,0000000004 gram methylmercaptaan (een bestanddeel van knoflook) per liter lucht nodig om het te kunnen ruiken, terwijl je pepermuntolie al opmerkt bij 0,00002 gram per liter lucht. Dat is een factor 50.000 verschil. Daarnaast kunnen mensen geuren heel verschillend ervaren. Neem het zwijnenferomoon androstenon. Ongeveer 30 procent van alle mensen ruikt deze stof helemaal niet, en voor de mensen die hem wél ruiken varieert de beleving van extreem smerig (urineachtig) tot plezierig (zoet, bloemig). Reageerbuisexperimenten toonden aan dat kleine genetische veranderingen deze gevoeligheid beïnvloeden. Overigens is de genetische variatie veel groter dan de verschillen in beleving tussen mensen.

GeurGetallen
Het slijmvlies bovenin de neus is zo’n 5 vierkante centimeter groot en telt ongeveer 10 miljoen zenuwcellen. Die zijn allemaal uitgerust met 1 van de ongeveer 850 geurstofreceptoren. Van de genen die verantwoor- delijk zijn voor deze receptoren is overigens nog maar minder dan 50 procent intact. En we weten van slechts 40 van die circa 400 functione- rende receptoren op welke geurstof ze reageren. Elke geurzenuwcel heeft 10 tot 12 cilia (zie ‘Een vangnet voor geuren’), die door het slijmvlies steken. Door de informatie van verschillende geurreceptoren te combineren, kan een mens meer dan 10.000 geuren onderscheiden. Twee willekeurige mensen verschillen gemiddeld in 30 procent van hun geurreceptorgenen, wat de gevoeligheid voor geuren beïnvloedt. Zelfs tussen mensen zonder specifieke reukstoornis kan de gevoeligheid een factor 1000 verschillen.