Midden in de nacht strandde ik op Utrecht CS. Ik besloot wat te drinken in de enige open horecagelegenheid: Starbucks. Mijn oog viel op een ruwhouten bord aan de muur waarop Starbucks een belofte deed over het toekomstig gebruik van alleen nog maar recyclebare bekers. Dat verbaasde mij; recyclebaar zegt immers niets over of iets daadwerkelijk gerecycled wordt. Ze hebben duurzame plannen, maar deze zijn niet goed uitgewerkt. Dat zit me vaker dwars, vooral als het milieu de dupe is: een goede, maar onafgemaakte gedachte.

Recycling is een modewoord, dus het wordt te pas en ook vaak te onpas gebruikt. Een kreet op een verpakking dat deze recyclebaar is, is geen garantie dat het ook echt gebeurt. Starbucks werkt daaraan; in 2015 moeten in alle vestigingen recyclingprullenbakken staan en willen ze 25% van de dranken in herbruikbare bekers serveren. Veel haast lijken ze niet te hebben.

In 1997 hoorde ik in de Verenigde Staten al de mantra ‘reduce, reuse, recycle’, welke de volgorde van positieve impact op het milieu aangeeft. In het Nederlands bekt het duidelijk minder lekker: verminder, hergebruik, recycle. Misschien is het daarom niet zo bekend. Dat iets niet maken nog altijd minder energie kost dan iets recyclen, lijken maar weinigen zich te realiseren.

Je kunt geen nieuws meer volgen of het gaat over dat er nu écht iets moet gebeuren. Toch brengen we de krant naar het oud papier en denken we dat we ons deel hebben gedaan om de wereld te redden. En we stoken de kachel een graadje op want de zolder is net geïsoleerd. Waarom is de mens geneigd zo snel te stoppen met nadenken, blijken we zo snel tevreden na een enkele ‘goede’ daad?

In de wetenschap staat dit fenomeen bekend als het ‘rebound’ effect: energieverbruik neemt toe nadat technische verbeteringen een apparaat energiezuiniger, en daarmee het gebruik ervan goedkoper, hebben gemaakt. Mensen laten een spaarlamp langer branden dan ze bij een gloeilamp gewend waren. Ze pakken vaker de auto, omdat die echt heel energiezuinig rijdt. Dit kan zo ver gaan dat het extra verbruik het besparende effect (ook in de portemonnee) volledig teniet doet.

Het rebound effect bestaat ook op andere vlakken: mensen eten meer light-producten dan van de normale variant, en na het scoren van een goede korting lopen we het risico dat we meer geld aan iets anders uitgeven. Als meer veiligheidsmaatregelen worden getroffen, vertonen mensen risicovoller gedrag.

Wetenschappers concludeerden dat we onszelf graag op de borst kloppen bij ‘goed gedrag’ en dat we vervolgens vinden dat we een beloning hebben verdiend. Niet zelden is het netto effect dat we eindigen met een overdreven vorm van het gedrag dat we in eerste instantie wilden inperken.

Aangezien we die neiging in zoveel contexten hebben, is het heel menselijk. Maar waarom gedragen we ons toch zo inconsequent?

Ons brein blijkt moeilijk anders te kunnen. In Nature Climate Change concluderen gedrags- en hersenwetenschappers dat ons morele beoordelingsvermogen moeite heeft klimaatverandering als motivatie voor gedragsverandering te zien. Het is onbedoeld op grote schaal veroorzaakt, dus we kunnen niemand de schuld geven. Klimaatverandering is te complex en abstract om concrete actie in ons te bewerkstelligen. Niet verrassend, blijkt de bereidheid om gedrag te veranderen toe te nemen naarmate mensen meer te maken hebben met de praktische, dus concrete, gevolgen van klimaatverandering.

Zijn we dan echt slaven van onze eigen psychologie en daardoor incapabel tot objectief goede actie? Ik weiger dat te accepteren. Ook al verklaart de wetenschap onze lakse zijde, we kunnen ons eigen gedrag toch onder de loep nemen. Bewustzijn is de eerste stap richting de oplossing. Nu ik mijn eigen zwakheden ken, kom ik niet meer weg met dit soort inconsequent gedrag. En u? Kunt u het voor uzelf goedpraten, of wilt u ook het rebound-effect leren vermijden? Van Starbucks verwacht ik op de korte termijn geen revolutie. Maar als individuen wat meer stilstaan bij wat ze doen, is ook veel winst te behalen. Wat minder inconsequent handelen levert vast ook een goed gevoel op en mogelijk zelfs een verrassing op de bankrekening.

Dit artikel verscheen 22.03.2013 op Volkskrant.nl en SciencePalooza.nl